Tabiiy tilni qayta ishlash (TTQI) — bu sun’iy intellekt (SI) sohasi bo‘lib, kompyuterlar va inson tili o‘rtasidagi o‘zaro aloqani o‘rganadi. Uning maqsadi — mashinalarga tabiiy til (masalan, o‘zbek, ingliz, xitoy va boshqa tillar) matnini yoki nutqini tushunish, tahlil qilish, talqin qilish va yaratish qobiliyatini berishdir.

TTQI informatika, tilshunoslik va mashinani o‘qitishni birlashtiradi. U matn yoki nutq bilan bog‘liq vazifalarni avtomatlashtiruvchi texnologiyalarni yaratishga yordam beradi.

Tabiiy tilni qayta ishlashning asosiy vazifalari:

1. Matnni tahlil qilish:

- Matnni grammatik jihatdan tahlil qilish (so‘z turkumlarini aniqlash).

- Semantik tahlil — so‘zlar va gaplarning ma’nosini aniqlash.

2. Matnni yaratish:

- Mazmunli matn yaratish (masalan, maqolalar yoki avtomatik javoblar generatsiyasi).

3. Nutqni tanib olish:

- Og‘zaki nutqni matnga aylantirish.

4. Matnni tarjima qilish:

- Tillar orasida avtomatik tarjima qilish (masalan, ingliz tilidan o‘zbek tiliga).

5. Tonalikni qayta ishlash:

- Matndagi hissiyot va munosabatni tahlil qilish (masalan, ijobiy, salbiy yoki neytral ton).

6. Nomlangan ob’ektlarni aniqlash (NER):

- Matndan ism, sana, joy, tashkilotlar va boshqa asosiy elementlarni aniqlash.

7. Avtomatik xulosa chiqarish:

- Asosiy ma’lumotni yo‘qotmagan holda matnni qisqartirish.

TTQI qo‘llanilishining misollari:

- Chatbotlar va virtual yordamchilar (masalan, Siri, Alexa, Google Assistant).

- Qidiruv tizimlari (Google, Yandex) foydalanuvchi so‘rovlarini qayta ishlash uchun.

- Avtomatik tarjimalar (Google Translate, Deepl).

- Mijozlar fikrlarini tahlil qilish, ularning kayfiyati va afzalliklarini baholash uchun.

- Rekomendatsiya tizimlari, matnni tahlil qilish orqali shaxsiylashtirilgan xizmatlarni taqdim etish.

Bu qanday ishlaydi?

TTQI’ni amalga oshirish uchun mashinani o‘qitish algoritmlaridan foydalaniladi. Algoritmlar katta hajmdagi matnlar asosida o‘qitilib, qonuniyatlarni aniqlash va kontekstni tushunishni o‘rganadi. Zamonaviy modellar, masalan, GPT yoki BERT, transformer arxitekturasidan foydalanadi. Bu arxitektura faqat so‘zlarni emas, balki butun gaplar va paragraf kontekstini hisobga olish imkonini beradi.

Bu nega muhim?

Tabiiy tilni qayta ishlash texnologiyalarni insonlar uchun qulayroq qiladi va kompyuterlar bilan muloqotni osonlashtiradi. Bu inson va mashina o‘rtasidagi to‘siqlarni kamaytirib, kundalik hayotda sun’iy intellektdan foydalanishni kengaytiradi — oddiy ishlarni avtomatlashtirishdan tortib, ijodiy vazifalarni bajarishga qadar yordam beradi.