Skam nima va unga qarshi qanday kurashish mumkin?
Kriptopediya
5 daqiqa
20/01/25, 13:23

Foto: AI
Skam (inglizcha scam so‘zidan olingan – firibgarlik, aldov) – bu kimnidir aldab, uning pulini, aktivlarini yoki shaxsiy ma’lumotlarini qo‘lga kiritishga qaratilgan harakat. Kriptoindustriyada skam keng tarqalgan, chunki texnologiyalar yangiligi, terminlarning murakkabligi va ko‘pchilik foydalanuvchilarning bilim darajasi yetarli emasligi bunga imkon yaratadi. Ushbu maqolada skam, uning turlari va undan qanday himoyalanishni batafsil ko‘rib chiqamiz.
Nima uchun skam kriptoindustriyada keng tarqalgan?
Kriptovalyutalar va blokcheyn – bu yangi texnologiyalar bo‘lib, ular markazlashmagan (decentralized) tizimlari va foyda olish imkoniyatlari tufayli katta e’tiborni tortadi. Ammo aynan shu jihatlar firibgarlik uchun qulay muhit yaratadi:
1. Anonimlik. Kriptovalyuta tranzaksiyalarini kuzatish qiyin, bu esa firibgarlarga yashirinib qolish imkonini beradi.
2. Bilimsizlik. Kriptovalyutalar haqida yetarli tushunchaga ega bo‘lmagan odamlar aldov qurboni bo‘lishi osonroq.
3. Tartibga solishning yo‘qligi. An’anaviy moliyaviy bozorlar bilan solishtirganda, kriptoindustriya qonunchilik tomonidan hali yetarli darajada nazorat qilinmaydi, bu esa firibgarlar uchun imkon yaratadi.
Kriptoindustriyada skamning asosiy turlari
1. Soxta investitsion loyihalar.
Firibgarlar yuqori foyda va’da qiluvchi loyihalarni yaratishadi.
- Misol: Sizga "inqilobiy texnologiyaga ega startap"ga sarmoya kiritishni taklif qilishadi va qisqa muddat ichida daromadingizni 200% oshishini va’da qilishadi. Siz pulingizni o‘tkazganingizdan so‘ng ular g‘oyib bo‘lishadi.
2. Piramidalar va Ponzi sxemalari.
Bunday sxemalarda dastlabki qatnashchilarga foyda yangi ishtirokchilarning pulidan to‘lanadi. Bu yangi investorlar oqimi to‘xtaguncha davom etadi.
- Misol: Do‘stlaringizni taklif qilish orqali mukofot olishni talab qiluvchi loyihalar.
3. Fishing.
Firibgarlar soxta saytlar, ilovalar yoki xatlarni ishlatib, sizning ma’lumotlaringizni o‘g‘irlashga harakat qilishadi.
- Misol: Sizga "birja"dan xat keladi va unda akkauntingizni tasdiqlash uchun login, parol va kalit ma’lumotlaringizni kiritish so‘raladi.
4. Skam-koinlar.
Haqiqiy qadriyatga ega bo‘lmagan kriptovalyutalar yaratiladi va ular ijtimoiy tarmoqlar yoki mashhur shaxslar orqali faol reklama qilinadi. Narx oshganidan keyin tashkilotchilar o‘z aktivlarini sotib, koinning qiymatini yo‘qotishadi.
- Misol: ICO (Initial Coin Offering) jarayonida to‘plangan mablag‘lar ishlab chiquvchilar bilan birga yo‘qolib ketadi.
5. Hamyonlar va birjalarni buzish.
Firibgarlar sizning hamyoningiz yoki birja akkauntingizga hujum qilishga harakat qilishadi, masalan, zaif parollar yoki foydalanuvchilarning xatolaridan foydalanib.
6. Ijtimoiy muhandislik.
Firibgarlar aldov yo‘li bilan jabrlanuvchini o‘z aktivlariga kirish imkonini berishga majbur qilishadi.
- Misol: Kimdir "texnik yordam xizmati" nomidan sizning maxfiy kalitingizni "muammoni hal qilish uchun" so‘raydi.
Skamni qanday aniqlash mumkin?
- Juda yuqori daromad va’dasi. Agar sizga hech qanday xavfsiz katta foyda taklif qilishsa, bu, albatta, aldov bo‘lishi mumkin.
- Vaqt bosimi. Firibgarlar ko‘pincha: "Hozir sarmoya kiritmasangiz, imkoniyatni qo‘ldan boy berasiz," deyishadi.
- Shaffoflikning yo‘qligi. Agar loyiha ishlab chiquvchilarini yoki hujjatlarini yashirsa, bu shubhali.
- Soxta sharhlar va obro‘. Firibgarlar ko‘pincha yolg‘on fikrlar va sotib olingan blogerlarni ishlatishadi.
- Soxta saytlar. Havolani tekshiring: firibgarlar asliga o‘xshash, ammo nomida kichik o‘zgarishlar bo‘lgan saytlarni yaratishadi.
Skamdan qanday himoyalanish mumkin?
1. Loyihalarni tahlil qilishni o‘rganing.
- Loyiha haqida ma’lumotlarni tekshiring, jamoani o‘rganing, yo‘l xaritasi (roadmap) va mustaqil platformalardagi sharhlarni o‘qing.
- Loyihaning rasmiy ro‘yxatdan o‘tganligini va hujjatlari borligini (masalan, White Paper) tasdiqlang.
2. Ishonchli manbalarni ishlating.
- Ilovalarni faqat rasmiy do‘konlardan (Google Play, App Store) yuklab oling.
- Havolalar va domen nomlarining haqiqiyligini tekshiring.
3. Ma’lumotlaringizni xavfsiz saqlang.
- Hech qachon maxfiy kalitlar, seed-frazalar, parollar yoki boshqa maxfiy ma’lumotlarni oshkor qilmang.
- Katta miqdordagi kriptovalyutani saqlash uchun apparat hamyonlardan foydalaning.
4. Ikki faktorli autentifikatsiyani (2FA) yoqing.
Bu akkauntingiz xavfsizligini sezilarli darajada oshiradi.
5. Ijtimoiy tarmoqlarda ehtiyot bo‘ling.
- Firibgarlar ko‘pincha mashhur odamlarning soxta akkauntlarini yaratib, "sovg‘alar" yoki daromad va’dalarini reklama qilishadi.
- "Tasdiqlash" yoki "faollashtirish" uchun kriptovalyuta yubormang.
6. Kriptografiya va blokcheyn asoslarini o‘rganing.
Texnologiyalarni tushunish sizga kriptoindustriyada yaxshi yo‘naltirishga va skamni tanib olishga yordam beradi.
Agar siz skam qurboni bo‘lsangiz, nima qilish kerak?
1. Birja yoki hamyon qo‘llab-quvvatlash xizmatiga murojaat qiling. Agar siz buzilishdan shubhalansangiz, darhol xabar bering.
2. Huquqni muhofaza qilish organlariga xabar bering. Ba’zi mamlakatlarda kiberjinoyatlarni tergov qilishga ixtisoslashgan bo‘limlar mavjud.
3. Kelajakda xatolardan saqlanishni o‘rganing. Voqea qanday sodir bo‘lganini tushunishga harakat qiling, shunda bunday holatlardan qochishingiz mumkin.
Skam – bu jiddiy muammo, ammo bilim va ehtiyotkorlik yordamida siz o‘zingiz va aktivlaringizni himoya qilishingiz mumkin. Muhimi – har doim ma’lumotlarni tekshiring, oson pul va’dalariga ishonmang va doimo ogoh bo‘ling.