Kripto-aktivlar va blokcheyn texnologiyalarining rivojlanishi bilan markazlashmagan birjalar (DEX) tobora ommalashib bormoqda. Ular foydalanuvchilarga erkinlik, anonimlik va vositachilarsiz o‘z mablag‘larini boshqarish imkoniyatini taqdim etadi. Ushbu maqolada DEX nima ekanligi, uning qanday ishlashi hamda afzalliklari va kamchiliklari haqida gapiramiz.

1. DEX nima?

Markazlashmagan birja (DEX – Decentralized Exchange) – bu kriptoaktivlar bilan savdo qilish uchun mo‘ljallangan platforma bo‘lib, u markazlashgan boshqaruvga ega emas. Binance yoki Coinbase kabi markazlashgan birjalardan (CEX) farqli ravishda, DEX foydalanuvchilardan mablag‘larini ishonib topshirishni talab qilmaydi.

DEX platformalarida barcha bitimlar foydalanuvchilar o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri, aqlli shartnomalar (smart-contracts) orqali amalga oshiriladi.

2. DEX qanday ishlaydi?

a) Avtomatlashtirilgan marketing-meykerlar (AMM)

Hozirgi kunda aksariyat DEX’lar avtomatlashtirilgan marketing-meykerlar (AMM) modeliga asoslangan. Uniswap, SushiSwap va PancakeSwap kabi platformalar likvidlik havzalari (pools) yordamida ishlaydi. Bu havzalarga foydalanuvchilar o‘z tokenlarini qo‘shadi, savdolar esa maxsus algoritmlar orqali amalga oshiriladi.

Ishlash tartibi:

- Foydalanuvchilar likvidlik havzalariga kriptoaktivlarni qo‘shadi.

- Buning evaziga ular har bir tranzaksiyadan komissiya shaklida daromad oladi.

- Treyderlar tokenlarni ushbu havzalardan sotib oladi yoki sotadi.

b) Buyurtmalar kitobi asosida ishlovchi DEX’lar

Ba’zi DEX’lar, masalan, dYdX va Serum, an’anaviy birjalar kabi buyurtmalar kitobidan foydalanadi. Barcha savdo buyurtmalari blokcheynga yoki alohida tizimlarga yoziladi, bu esa tezlikni oshiradi.

3. DEX’ning afzalliklari

Xavfsizlik

DEX foydalanuvchilarning mablag‘larini saqlamaydi, bu esa markazlashgan serverlarning buzilish xavfini kamaytiradi.

Anonimlik

DEX platformalaridan foydalanish uchun shaxsiy ma’lumotlarni taqdim etish (KYC) talab qilinmaydi.

Kirish osonligi

Internet va kriptoaktiv hamyoniga ega bo‘lgan har qanday foydalanuvchi DEX’dan foydalanishi mumkin.

Markazlashmaganlik

Bunday platformalar bitta kompaniya yoki davlat tomonidan boshqarilmaydi, shuning uchun ularni bloklash yoki nazorat qilish qiyin.

4. DEX’ning kamchiliklari

Kamroq likvidlik

Ba’zi DEX’lar likvidlik yetishmovchiligiga duch kelishi mumkin, bu esa savdo shartlarini yomonlashtiradi.

Foydalanish murakkabligi

DEX’lardan foydalanish yangi boshlovchilar uchun qiyin bo‘lishi mumkin, chunki ular hamyonlar bilan ishlash va smart-kontraktlarni tushunishni talab qiladi.

Yuqori tranzaksiya xarajatlari

Ethereum kabi blokcheynlarda tranzaksiya komissiyalari juda yuqori bo‘lishi mumkin.

5. Mashhur DEX platformalari

Hozirda eng mashhur DEX’lardan ba’zilari:

- Uniswap – Ethereum tarmog‘idagi eng yirik AMM DEX’lardan biri.

- PancakeSwap – BNB Chain asosida ishlaydigan, past komissiyali DEX.

- dYdX – Margin savdosi imkoniyatiga ega DEX.

- Curve – Stablecoinlar almashinuvi uchun mo‘ljallangan DEX.

6. Xulosa

Markaslashmagan birjalar kripto-aktivlar ekotizimining muhim qismi bo‘lib, foydalanuvchilarga vositachilarsiz tokenlar bilan savdo qilish imkonini beradi. Ular xavfsizroq, anonimroq va mustaqilroq, biroq ularning ishlashi CEX’ga qaraganda murakkabroq.

Kelajakda DEX yanada rivojlanib, qulayroq va likvidroq bo‘lishi kutilmoqda, bu esa ularning mashhurligini oshirishda davom etadi.