Kastodial bo'lmagan hamyonlar – bu foydalanuvchilarga o‘zlarining kriptoaktivlarini uchinchi tomonlarsiz mustaqil boshqarishga imkon beruvchi vositalar. Ushbu hamyonlar yopiq kalitlar ustidan to‘liq nazoratni beradi, bu kalitlar blockcheyndagi mablag‘larga kirish va ularni boshqarish uchun zarur. Kastodial hamyonlardan farqli ravishda, bu yerda aktivlarni boshqarish xizmatlar yoki platformalar (masalan, birjalar) tomonidan amalga oshiriladi, kastodial bo'lmagan hamyonlarda mablag‘lar xavfsizligi uchun to‘liq mas‘uliyat egasiga yuklanadi.

Kastodial bo'lmagan hamyonlar qanday ishlaydi?

Har bir kriptovalyuta hamyoni quyidagi ikki asosiy elementdan iborat:

- Ochiq kalit (public key): bu blockcheydagi sizning “adresingiz”, mablag‘larni qabul qilish uchun ishlatiladi.

- Yopiq kalit (private key): bu maxfiy kod bo‘lib, tranzaksiyalarni tasdiqlash va mablag‘larni boshqarish imkonini beradi. Uni yo‘qotish kripto aktivlarga kirish imkonini yo‘qotishni anglatadi.

Kastodial bo'lmagan hamyonlarda faqat foydalanuvchi yopiq kalitga ega bo‘ladi, bu mustaqillik va maxfiylikni ta‘minlaydi.

Agar siz kastodial bo'lmagan hamyon yaratsangiz, tizim 12-24 ta so‘zdan iborat noyob seed-fraza (mnemonik fraza) generatsiya qiladi. Ushbu fraza sizning kalitlaringizning zaxira nusxasi bo‘lib, uni xavfsiz joyda saqlashingiz kerak. Agar qurilmaga kirish imkonini yo‘qotsangiz, seed-fraza yordamida hamyonni tiklashingiz mumkin.

Kastodial bo'lmagan hamyonlarning afzalliklari

1. Mablag‘lar ustidan to‘liq nazorat

Hamyon egasi mablag‘larni mustaqil boshqaradi, vositachilarsiz. Bu markazlashgan platformalarning buzilishi yoki uchinchi tomonlarning firibgarlik xavflarini yo‘q qiladi.

2. Maxfiylik

Hamyon yaratish uchun hech qanday shaxsiy ma‘lumot talab qilinmaydi. Bu uni kastodial xizmatlarga nisbatan ko‘proq anonim qiladi.

3. Markazlashmagan ilovalar (dApps) bilan moslik

Kastodial bo'lmagan hamyonlar ko‘pincha DeFi platformalari, NFT bozor maydonchalari va boshqa blockchain ilovalari bilan ishlashni qo‘llab-quvvatlaydi.

4. Mustaqillik

Mablag‘lar blockcheynda saqlanadi, ularga istalgan vaqtda va dunyoning istalgan nuqtasidan kirish mumkin, hech qanday cheklovlarsiz.

Kastodial hamyonlarning kamchiliklari

1. Xavfsizlik uchun mas‘uliyat

Agar foydalanuvchi seed-fraza yoki yopiq kalitni yo‘qotsa, mablag‘larga kirishni tiklashning imkoni yo‘q. Bu zaxira nusxalarini saqlashga mas‘uliyat bilan yondashishni talab qiladi.

2. Yangi foydalanuvchilar uchun murakkablik

Kripto aktivlarni endi o‘rganayotgan odamlar uchun bunday hamyonlardan to‘g‘ri foydalanish va ularni xavfsiz saqlash qiyin bo‘lishi mumkin.

3. Tiklash funksiyasi yo‘qligi

Kastodial hamyonlardan farqli ravishda, bu yerda qo‘llab-quvvatlash xizmatlari orqali kirishni tiklash imkoni yo‘q.

Kastodial bo'lmagan hamyonlarning turlari

1. Qurilma (aparat) hamyonlari

Yopiq kalitlarni xavfsiz saqlash uchun maxsus yaratilgan qurilmalar. Misollar: Ledger, Trezor.

- Afzalliklari: Xakerlik hujumlaridan yuqori darajadagi himoya.

- Kamchiliklari: Qurilma sotib olishni talab qiladi, yangi boshlanuvchilar uchun murakkab.

2. Dasturiy hamyonlar

Smartfon yoki kompyuterlar uchun ilovalar bo‘lib, aktivlarni boshqarish uchun qulay interfeysni taqdim etadi. Misollar: Trust Wallet, MetaMask, Exodus.

- Afzalliklari: Foydalanish qulayligi, ko‘plab kripto aktivlarni qo‘llab-quvvatlash.

- Kamchiliklari: Viruslar va fishing hujumlariga qarshi zaiflik.

3. Qog‘oz hamyonlar

Kalitlarni generatsiya qilib, ularni qog‘ozga bosib chiqarish. Bu saqlashning eng oddiy va oflayn usuli.

- Afzalliklari: Xakerlardan to‘liq himoya.

- Kamchiliklari: Qog‘ozni yo‘qotish yoki zarar yetkazish xavfi.

Kastodial bo'lmagan hamyonlardan foydalanish bo‘yicha maslahatlar

1. Seed-frazani xavfsiz joyda saqlang

Uni qog‘ozga yozib, himoyalangan joyda, masalan, seyfda saqlang. Hech qachon uni uchinchi shaxslarga bermang. 2. Katta summalar uchun qurilma hamyonlaridan foydalaning

Agar katta miqdorda aktivlarni saqlasangiz, maksimal xavfsizlik uchun qurilma hamyonlarini tanlang.

3. Dasturiy ta‘minotni yangilab turing

Hamyon va qurilmangiz har doim eng so‘nggi dasturiy ta‘minot versiyasida ishlashiga ishonch hosil qiling, bu xavflarni minimallashtiradi.

4. Fishing hujumlaridan ehtiyot bo‘ling

Shubhali havolalarga o‘tishdan saqlaning va ma‘lumot kiritishdan oldin veb-sayt manzillarini tekshiring.

5. Zaxira nusxalar yarating

Seed-fraza nusxalarini bir nechta joyda saqlang va ularni turli xavfsiz joylarda saqlang.

Kastodial bo'lmagan hamyonlar kimlar uchun mos?

Kastodial bo'lmagan hamyonlar quyidagilarga mos keladi:

- Maxfiylik va mustaqillikni qadrlaydiganlar;

- Xavfsizlik uchun mas‘uliyatni o‘z zimmasiga olishga tayyorlar;

- DeFi va boshqa markazlashmagan xizmatlar bilan ishlaydiganlar;

- Aktivlarni uzoq muddatli saqlashni xohlovchilar.

Agar siz blokcheyn dunyosida yangi bo‘lsangiz, kastodial bo'lmagan hamyonlar bilan ishlashning asoslarini o‘rganish muhim. Kichik summalardan boshlang, tajriba orttirganingiz sari yanada murakkab vositalarga o‘ting.

Xulosa

Kastodial bo'lmagan hamyonlar – bu kripto aktivlar ustidan to‘liq nazoratni saqlab qolishni istaganlar uchun asosiy vosita. Ular yuqori xavfsizlik va erkinlikni ta‘minlaydi, lekin mas‘uliyat va bilimlarni talab qiladi. Bunday hamyonlar bilan ishlashni o‘rganish – kriptovalyutalardan muvaffaqiyatli va xavfsiz foydalanish yo‘lidagi muhim qadam.